De maatschappelijke onderneming: een aantrekkelijke rechtsvorm?

De instellingen in de semipublieke sector hebben zich ontwikkeld tot grote professioneel geleide organisaties met raden van toezicht, gedragscodes en aandacht voor het betrekken van belanghebbenden bij de instellingen. Op 6 juli 2009 is door de minister van Justitie een wetsvoorstel ingediend houdende regels voor de vereniging of stichting tot de instandhouding van een maatschappelijke onderneming (M.O.). Dit artikel beoogt u als accountant te informeren over de belangrijkste onderwerpen in het wetsvoorstel, daaronder begrepen de beoogde regels met betrekking tot winstuitkering en jaarrekening van de M.O.

Inleiding
In het wetsvoorstel wordt een modaliteit gecreëerd voor verenigingen en stichtingen tot instandhouding van een maatschappelijke onderneming met een mogelijkheid tot winstuitkering.
Kenmerkend voor de M.O. is dat zij een onderneming in stand houdt. De statuten dienen te bepalen dat de M.O. goederen en diensten levert of werkzaamheden verricht die zich richten op het maatschappelijk belang. Daarnaast kan ervoor worden gekozen dat zij, anders dan de gewone vereniging en de gewone stichting, bevoegd is om winst uit te keren aan houders van door de vereniging of stichting uitgegeven winstbewijzen. Het bestuur is in dat geval verplicht publieke gelden veilig te stellen. De woorden 'Maatschappelijke Onderneming' of de afkorting M.O. maken deel uit van de naam. Indien de rechtspersoon bevoegd is om winst uit te keren, maken de woorden 'Maatschappelijke Onderneming met Winstuitkering' of de afkorting M.O.W. deel uit van de naam. Ten slotte is het van belang dat een M.O. altijd bij notariële akte moet worden opgericht.

Structuur van de M.O.
De M.O. kent verplicht een bestuur, een raad van toezicht, een belanghebbendenvertegenwoordiging en - in geval van een vereniging - een ledenvergadering. Wanneer winstbewijzen worden uitgegeven kent de M.O. daarnaast een algemene vergadering van winstbewijshouders.

Het bestuur bestuurt de M.O. en dient te worden benoemd, ontslagen en geschorst door de raad van toezicht. De benoeming vindt plaats met inachtneming van een profielschets. Bij een stichting M.O. wordt de profielschets opgesteld door het bestuur en is het bestuursbesluit tot vaststelling van de profielschets onderworpen aan de goedkeuring van de raad van toezicht. Bij een vereniging M.O. wordt de profielschets op voorstel van het bestuur vastgesteld door de algemene vergadering en ontbreekt de invloed van de raad van toezicht. Besluiten van het bestuur kunnen door de wet of door de statuten zijn onderworpen aan de goedkeuring van organen van de M.O.

De raad van toezicht houdt toezicht op het beleid van het bestuur en op de algemene gang van zaken in de vereniging of stichting en de door haar in stand gehouden onderneming. De raad dient bij het uitoefenen van hun taak rekening te houden met het maatschappelijke belang dat behartigd wordt. Indien gedragscodes zijn vastgesteld houdt de raad tevens toezicht op de naleving van die gedragscodes. De raad van toezicht bestaat uit ten minste drie commissarissen. Bepaalde koersbepalende besluiten zijn onderworpen aan de goedkeuring van de raad van toezicht. Benoeming van de raad van toezicht vindt plaats bij coöptatie met inachtneming van een door de raad van toezicht opgestelde profielschets. De commissarissen kunnen alleen door de Ondernemingskamer worden ontslagen. De raad van toezicht kan wel zelf een commissaris schorsen.

Daarnaast kent de M.O. de belanghebbendenvertegenwoordiging. De belanghebbendenvertegenwoordiging behartigt de belangen van de categorieën personen die bij de maatschappelijke onderneming zijn betrokken. In de van toepassing zijnde gedragscode of de statuten staat vermeld wie belanghebbenden zijn. De belanghebbendenvertegenwoordiging moet representatief te zijn voor de belanghebbenden. De belanghebbendenvertegenwoordiging wordt door het bestuur betrokken bij de beleidsvorming en de uitvoering van het beleid. Aan de belanghebbendenvertegenwoordiging is een aantal bevoegdheden toegekend zoals de bevoegdheid tot het indienen van een verzoek bij de Ondernemingskamer tot ontslag van een commissaris.

De algemene ledenvergadering van de vereniging M.O. heeft minder bevoegdheden dan de gewone vereniging met volledige rechtsbevoegdheid. De bevoegdheid is in beginsel beperkt tot het vaststellen van de eerder aangehaalde profielschets van het bestuur bij de vereniging M.O.

Indien de statuten bepalen dat winstbewijzen kunnen worden uitgegeven, besluit het bestuur tot uitgifte en kent de M.O. een algemene vergadering van winstbewijshouders. Het besluit tot uitgifte van winstbewijzen, het besluit tot uitkering van winst en overdracht van winstbewijzen is onderworpen aan de goedkeuring van de raad van toezicht.
De winstbewijshouder kan de koers van de M.O. niet beslissend beïnvloeden. In vergelijking met de aandeelhouder van een BV of NV heeft een winstbewijshouder minder zeggenschap. De bedoeling van de regeling is dat deze aantrekkelijk is voor de particuliere belegger en beleggingsfondsen met een maatschappelijk doel.
In toepasselijke sectorwetgeving kan winstuitkering echter worden uitgesloten indien deze voor een bepaalde sector niet geëigend wordt geacht.
Winstbewijshouders dienen te worden geïnformeerd door het bestuur over de hoofdlijnen van en het strategisch beleid, de gang van zaken in de onderneming en het gevoerde beleid. Daarnaast kunnen de statuten de algemene vergadering van winstbewijshouders verschillende bevoegdheden toekennen zoals de bevoegdheid tot het indienen van een verzoek bij de Ondernemingskamer tot ontslag van een commissaris en de bevoegdheid tot het doen van een bindende voordracht voor de benoeming van een commissaris.

Jaarrekening en gedragscodes
Een M.O. is verplicht jaarlijks binnen vijf maanden na afloop van het boekjaar een jaarrekening op te maken en ter inzage te leggen voor de belanghebbendenvertegenwoordiging en de winstbewijshouders; zij hebben namelijk het recht om opmerkingen in te dienen. Uitgangspunt is verder dat het jaarrekeningenrecht van overeenkomstige van toepassing is, met inbegrip van de verplichting tot deponering van de jaarrekening bij het handelsregister.

In het wetsvoorstel hebben gedragscodes een belangrijke plaats gekregen. In een wet of bij algemene maatregel van bestuur kan een gedragscode op de desbetreffende sector van toepassing verklaard worden.

Conclusie
Het kabinet wil instellingen met een belangrijke maatschappelijke taak een herkenbare plaats in het rechtsverkeer geven. De meest opvallende aspecten van het wetsvoorstel betreffen de mogelijkheid tot uitgifte van winstbewijzen, de verplichte raad van toezicht en belanghebbendenvertegenwoordiging. Het voorstel geeft strikte regels omtrent de inrichting van de M.O. Aangezien aan houders van winstbewijzen nauwelijks zeggenschap kan worden toegekend, valt te betwijfelen of de M.O. als rechtsvorm aantrekkelijk is voor investeerders. Het is de vraag - gezien het gebrek aan flexibiliteit en de mogelijkheden die andere rechtspersonen bieden - of in de praktijk zal worden gekozen voor de M.O.