Commercieel gebruik door Finse “Quote 1,2 miljoen” journalistieke exceptie?

Op 16 december 2008 heeft het Europese Hof van Justitie (hierna: Hof) een arrest gewezen over de verwerking van openbare persoonsgegevens voor commerciële informatiediensten.

Het ging in deze zaak om het volgende: een Finse vennootschap Markkinapörssi gebruikt van de belastingdienst afkomstige openbare gegevens voor een jaarlijkse publicatie in een krant. De gepubliceerde informatie bevat onder meer de voor- en achternaam van ongeveer 1,2 miljoen personen, hun inkomen en hun vermogen. Hoewel er ook andere artikelen in de krant staan is deze publicatie het belangrijkste doel van de krant. Met andere woorden: het gaat hier om een soort "Quote 1,2 miljoen".

Daarnaast verstrekt Markkinapörssi de gegevens op cd-rom aan zusteronderneming Satamedia die ze gebruikt in het kader van een sms-dienst. Gebruikers van deze dienst ontvangen van Satamedia op verzoek en tegen betaling de inkomensgegevens van bepaalde personen per sms. Op verzoek kunnen de gegevens zowel uit de krant, als uit het bestand voor de sms-dienst worden verwijderd.

Finland kent twee officiële instanties die zich bezighouden met de bescherming van persoonsgegevens, namelijk: de autoriteit voor de bescherming van persoonsgegevens en de commissie bescherming persoonsgegevens. Dit in tegenstelling tot Nederland, dat slechts één instantie kent op dit gebied: het College bescherming persoonsgegevens.
Dat het splitsen van verantwoordelijkheden niet altijd handig is, blijkt wel uit het onderhavige geschil. Volgens de autoriteit moest de commissie de bedrijven verbieden nog langer persoonsgegevens te verwerken op deze manier, omdat dit in strijd was met privacywetgeving. De commissie was het daar niet mee eens, waarop de autoriteit bezwaar indiende bij de rechter. De Finse rechter kwam er niet uit en stelde een aantal vragen aan het Hof over de uitleg van Richtlijn 95/46/EG die de bescherming van persoonsgegevens in de EU regelt (Richtlijn).

Verwerking openbare persoonsgegevens valt ook onder privacybescherming
Het werken met gegevens valt onder de Richtlijn als het gaat om een "verwerking" van "persoonsgegevens". De Finse rechter twijfelde of de handelingen van Markkinapörssi en Satamedia hier wel onder vielen, onder andere omdat de gegevens al openbaar waren.
Het Hof maakte duidelijk dat de handelingen onder de Richtlijn vielen. Daartoe oordeelde het Hof allereerst dat de in dit geval gebruikte gegevens persoonsgegevens (informatie over een geïdentificeerde of identificeerbare natuurlijke personen) betroffen. Bovendien kon volgens het Hof het verzamelen van de gegevens uit openbare bronnen, het bewerken daarvan voor publicatie, het openbaar maken en het doorgeven en verstrekken in het kader van een commerciële sms-dienst door Markkinapörssi en Satamedia, worden beschouwd als onder de Richtlijn vallende verwerkingen. Dat de gegevens al in de media openbaar waren gemaakt, deed daar niet aan af. Uit art. 3 lid 2 van de Richtlijn blijkt dat slechts in twee gevallen de Richtlijn niet van toepassing is, namelijk als het gaat om verwerkingen (i) vanwege de openbare veiligheid etc. of (ii) door een natuurlijk persoon met een uitsluitend persoonlijk of huishoudelijk doel. In dit geval ging het echter om een activiteit van particuliere ondernemingen die geen betrekking had op de openbare veiligheid. De Richtlijn laat verder geen beperkingen toe, vandaar dat de verwerking gewoon onder de Richtlijn valt, ook al zijn de gegevens uit openbare bron verkregen en al in de media openbaar gemaakt.

Verwerking voor uitsluitend journalistieke doeleinden sluit commercieel doel niet uit
Lidstaten van de Europese Unie moeten op basis van art. 9 van de Richtlijn een uitzondering? creëren voor de verwerking van persoonsgegevens voor uitsluitend journalistieke, artistieke of literaire doeleinden voor zover dit nodig is om het recht op de bescherming van de persoonlijke levenssfeer te verzoenen met de vrijheid van meningsuiting. Aangezien Markkinapörssi en Satamedia de gegevens (onder meer) voor publicatie in een krant gebruikten, stelde de rechter vragen over de betekenis van "uitsluitend journalistieke doeleinden".
Het Hof benadrukte dat het begrip journalistiek ruim geïnterpreteerd moet worden en dus vallen ook commerciële informatiediensten of producten daar mogelijk onder. Wel moeten uitzonderingen op de bescherming van de persoonlijke levenssfeer noodzakelijk zijn. Hierbij merkte Advocaat-Generaal Kokott in haar conclusie van 8 mei 2008 op dat de bescherming van de persoonlijke levenssfeer minder gewicht in de schaal legt als de betreffende gegevens al openbaar zijn, maar dat er nog steeds belang bij kan zijn.

Volgens het Hof is in dit geval sprake van een verwerking "uitsluitend voor journalistieke doeleinden" als het enige doel van de verwerkingen door Markkinapörssi en Satamedia, die betrekking hebben op gegevens afkomstig uit openbare bronnen, is: de bekendmaking van informatie, meningen of ideeën aan het publiek.? Daarbij is van belang dat: (i) dit niet alleen geldt voor mediaondernemingen, maar voor alle in de journalistiek werkzame personen, (ii)? als de publicatie is verbonden met een winstgevend doel dit niet uitsluit dat het een uitsluitend journalistiek doeleinde heeft, winst kan immers noodzakelijk zijn voor het voortbestaan van journalistieke activiteiten en (iii) de drager/het medium waarop de gegevens worden overgedragen niet bepalend is. Het is aan de nationale rechter om te beoordelen of in een bepaald geval de bekendmaking aan het publiek van informatie, meningen of ideeën het enige doel is van een verwerking. Het komt erop neer dat zelfs de sms-dienst mogelijk "verwerking voor uitsluitend journalistieke doeleinden" kan zijn, het doel hiervan is immers bekendmaking van informatie. Het is echter nu aan de Finse rechter om dit te beoordelen.

Betekenis voor Nederlandse praktijk
Ook voor het Nederlandse privacyrecht heeft dit betekenis. Bedrijven als Quote en Mediamaatjes (zie eerder: Newsflash Intellectueel Eigendom / Technologie, Media en Telecommunicatie, 2008, nr. 11) publiceren ook commercieel gegevens over natuurlijke personen. Veelal putten zij daarbij uit openbare gegevens zoals het handelsregister van de Kamer van Koophandel. Ook andere bedrijven gebruiken soms gegevens uit openbare bronnen, denk bijvoorbeeld aan telemarketingbedrijven.
De uitspraak van het Hof benadrukt dat de regelgeving inzake persoongegevens op deze verwerkingen van toepassing is. In Nederland is dat de Wet bescherming persoonsgegevens (Wbp). De Richtlijn en Wbp gaan ervan uit dat verwerking van persoonsgegevens alleen is toegestaan onder de daarin aangegeven voorwaarden.
Publicatie van persoonsgegevens door bladen als Quote kan in strijd kan zijn met deze regelgeving, maar zoals blijkt uit de uitspraak, toch legaal zijn zolang uitsluitend een journalistiek doel wordt gediend en met het oog op dat doel de verwerking van persoonsgegevens ook noodzakelijk is.